Wizerunek w fotografii i filmie (To musisz wiedzieć)

Przychodzi do mnie masa pytań związanych z rozpowszechnianiem wizerunku osób, które fotografujemy czy filmujemy w czasie ślubów oraz sesji rodzinnych. Poprosiłem mecenas Karolinę Sawicką (autorkę wzorów umów fotograficznych, które znajdują się w Niezłym sklepie) o szczegółowe wyjaśnienie tej sprawy. Oto co przygotowała dla czytelników bloga Niezłych Aparatów.

WIZERUNEK – KOMPENDIUM WIEDZY 

To, że wizerunek jest dobrem szczególnie chronionym jest sprawą nie budzącą wątpliwości.

Kwestię tę rozstrzyga jeden przepis ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Tylko jeden i aż jeden. Jest to art. 81, który stanowi: 

„1. Rozpowszechnienie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.

2. Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnienie wizerunku:

• osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;

• osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.”

Najważniejsze pytania o wizerunek

Po lekturze tego przepisu pojawia się sporo pytań, a wśród nich te najczęściej spotykane: „ile osób to zgromadzenie?”, „a jeśli ktoś jest powszechnie znany w społeczności lokalnej?”, „czy muszę mieć dowód zapłaty wynagrodzenia za pozowanie?”

Prawo do ochrony wizerunku

W pierwszej kolejności należałoby wyjść od definicji wizerunku, a następnie odpowiedzieć na pytanie czym jest prawo do jego ochrony. 

DEFINICJA WIZERUNKU:

Wizerunek w rozumieniu prawa autorskiego jest pojęciem węższym niż w języku potocznym. Prawo autorskie nie zna pojęcia wizerunku budynków czy zwierząt. To pojęcie dotyczy tylko osób fizycznych. Wizerunkiem jest zespół rozpoznawalnych cech fizycznych umożliwiających identyfikację określonej osoby. 

Prawo do jego ochrony jest „wyłączną kompetencją osoby portretowanej do decydowania o rozpowszechnieniu jej wizerunku. Dobrem chronionym jest autonomia każdej osoby w zakresie swobodnego rozstrzygania, czy i w jakich okolicznościach jej wizerunek może być rozpowszechniony”. (Wyrok SA w Krakowie z dn. 19.12.2002 r. , I ACa 957/01) 

Wizerunek nie musi być utrwalony na nośniku materialnym np. fotografii. Może mieć formę ulotną, a taką przybiera najczęściej w formie emisji nadawanego na żywo programu telewizyjnego. 

Przedstawienie wizerunku całej postaci wraz z twarzą nie nasuwa wątpliwości, lecz czy o wykorzystaniu wizerunku możemy mówić również wtedy, gdy utrwalimy jedynie czyjąś część ciała? 

Ten problem rozpatruje się w kontekście rozpoznawalności. I tutaj pojawiają się dwa podejścia: liberalne i rygorystyczne. 

Liberalne zakłada, że do naruszenia prawa do wizerunku może być wystarczająca pośrednia identyfikacja danej osoby poprzez elementy towarzyszące takiemu utrwaleniu. Taka sytuacja ma miejsce, gdy pod niewyraźnym zdjęciem umieścimy podpis. 

Z kolei podejście rygorystyczne zakłada, że aby doszło do naruszenia prawa do wizerunku musi on zostać wykorzystany w sposób umożliwiający identyfikację danej osoby. W tym przypadku to wizerunek ma umożliwiać identyfikację, a nie elementy pośrednie, pozawizualne. Ku temu rygorystycznemu podejściu skłania się polskie orzecznictwo. Tak np. Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał brak możliwości rozpoznania postaci mężczyzny ujętej z profilu, zabandażowanej od głowy do pasa, ale przyjął jednocześnie możliwość identyfikacji tej osoby w związku z treścią towarzyszącego fotografii artykułu, co z kolei może rodzić naruszenie prawa do poszanowania prywatności. (Wyrok SA w Warszawie z dn. 25.11.2003 r. , I ACa 854/13)

ZGODA NA ROZPOWSZECHNIENIE WIZERUNKU 

W pierwszej kolejności trzeba rozróżnić pojęcie rozpowszechniania od utrwalania. Rozpowszechnianiem jest publiczne udostępnianie wizerunku w jakikolwiek sposób, natomiast utrwalaniem jest np. uwiecznienie osoby na fotografii. Osoba, której wizerunek jedynie utrwalono nie byłaby w stanie skutecznie dochodzić ochrony na podstawie wspomnianego art. 81 Pr. Aut. Mogłaby jednak dochodzić takiej ochrony w powołaniu na przysługujące jej prawo do prywatności. Również utrwalanie wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej przy użyciu siły, groźby lub podstępu podlega sankcjom karnym. W pozostałych przypadkach, sama czynność utrwalania nie wymaga zgody osoby uwiecznionej. 

Zgoda na rozpowszechnienie wizerunku powinna określać zakres wykorzystania. Nie musi być pisemna, ale dla celów dowodowych zdecydowanie lepiej dysponować zgodą wyrażoną właśnie w taki sposób. W przypadku dzieci, jeśli władza rodzicielska przysługuje obojgu, zgodę na rozpowszechnienie wizerunku może udzielić jeden z rodziców. 

Zgody tej nie powinno się domniemywać, tzn. bierność wobec naruszeń prawa do wizerunku czy brak wyraźnego sprzeciwu nie generuje zgody. 

Wyrażenie zgody na rozpowszechnienie wizerunku konsumuję zgodę na jego utrwalenie, ale nie odwrotnie (wymagane byłoby wówczas badanie zakresu wykorzystania). 

Zgoda jest udzielana dla określonego podmiotu – wykorzystanie przez inny podmiot określonego wizerunku wymaga powtórnego zezwolenia. (Wyrok SN z dn. 27.09.2013 r. , I CSK 739/12)

   ODWOŁANIE ZGODY NA ROZPOWSZECHNIENIE WIZERUNKU 

Nie mają znaczenia przyczyny odmowy udzielenia zgody na rozpowszechnienie wizerunku. Możliwe jest również jej odwołanie.

Odwołalność zgody wiąże się z RODO. Po pierwsze, jeśli przetwarzamy dane osobowe osób fizycznych to na nas, jako administratorach danych osobowych, ciąży tzw. obowiązek informacyjny. Wśród informacji, które jesteśmy zobowiązani podać, jest właśnie ta o odwołalności zgody (na przetwarzanie danych osobowych, ale przyjmuje się, że wizerunek to dana osobowa). To jedno, natomiast dwie kolejne kwestie w kontekście RODO to mit nr 1, jakoby można zgodę cofnąć w każdym czasie bez ponoszenia konsekwencji oraz mit nr 2, jakoby udzielanie rabatu w zamian za zgodę na rozpowszechnienie wizerunku było sprzeczne z RODO. 

Mit nr 1: cofnięcie zgody bez uzasadnionej przyczyny, jeśli druga strona poniosła znaczne nakłady (wyobraźmy sobie aktora, który po premierze filmu cofa zgodę na rozpowszechnienie wizerunku), może być uznane za nadużycie prawa podmiotowego. Może również wiązać się z poniesieniem konsekwencji finansowych, które nie stanowią kary umownej, ale są np. zwrotem poniesionych nakładów czy po prostu zapłatą wynagrodzenia. 

Mit nr 2: jeśli rabat jest w rozsądnej wysokości, co oznacza, że nie wyłącza on dobrowolności udzielonej zgody, to nie ma problemu, aby go stosować. Co więcej – jeśli strona cofnie zgodę, można dochodzić zwrotu równowartości udzielonego rabatu (oczywiście należy ująć to w umowie). 

ZAPŁATA ZA POZOWANIE 

W przypadku gdy osoba portetowana otrzymała pełne wynagrodzenie z tytułu utrwalenia wizerunku, domniemuje się, że udzieliła ona również zgody na jego rozpowszechnienie. Sytuacja ta dotyczy pracy modeli, fotomodeli, ale już nie znajduje zastosowania przy wykonywaniu zdjęć pracownikom firmy, których wizerunki są następnie wykorzystywane przez tę firmę dla celów marketingowych. 

Zakres tak domniemanej zgody określa się przy uwzględnieniu wszystkich ustaleń (ustnych również) pomiędzy stronami. 

OSOBA POWSZECHNIE ZNANA 

Jest to dość często stosowane wyłączenie od uzyskiwania zgody na rozpowszechnienie wizerunku, lecz równie często powoływanie się na to uprawnienie jest bezpodstawne, ponieważ nie spełnia poniższych przesłanek. 

Przede wszystkim rozpoznawalność powinna występować w momencie wykorzystania wizerunku, a nie pojawić się później np. w wyniku rozgłosu wywołanego danym artykułem. 

Następnie, powszechność w kontekście tego przepisu oznacza wiedzę o istnieniu danej osoby w przestrzeni publicznej. Są to w szczególności aktorzy, piosenkarze, politycy, ale też osoby prowadzące działalność gospodarczą lub społeczną. 

Osoby znane lokalnie, nie muszą być już znane powszechnie. Powszechność rozpatruje się wespół z kręgiem odbiorców, do którego jest kierowane rozpowszechnienie wizerunku. Wykorzystanie wizerunku osoby znanej dla społeczności lokalnej (np. burmistrza) nie wymaga jego zezwolenia, jeśli pojawia się w lokalnej prasie, ale wymagałoby gdyby miało nastąpić w wymiarze ogólnokrajowym. Natomiast odwrotna sytuacja jest możliwa: „ogólnokrajowe” wizerunki mogą być rozpowszechnianie bez zgody w prasie lokalnej. 

Oczywiście za dodatkową przesłanką – rozpowszechnienie wizerunku następuje w związku z pełnieniem przez daną osobę funkcji publicznych. To wyklucza rozpowszechnianie wizerunku ujętego w sytuacjach prywatnych. Wykorzystanie wobec tego wizerunku – aby mogło się odbyć bez zgody – powinno wiązać się z relacjonowaniem wykonywania przez daną osobę funkcji zawodowych, społecznych czy politycznych. 

  TO TYLKO SZCZEGÓŁ WIĘKSZEJ CAŁOŚCI 

Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnienie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Zwróćcie proszę uwagę, że użyto sformułowania „takie jak”, wobec czego przyjąć należy, że to wyliczenie jest przykładowe. Wizerunek powinien stanowić element akcesoryjny przedstawionej całości. Stosuje się tu tzw. test eliminacji – wizerunek odgrywa rolę podrzędną, kiedy jego wyeliminowanie lub zamiana nie wpływa na wartość całości ujęcia. Pomocnym kryterium jest też wielkość wizerunku i powierzchnia zajmowanego przez niego kadru. Jeśli dana osoba wypełnia ujęcie znacznie bardziej niż pozostałe to nie można powiedzieć, że ma charakter akcesoryjny dla całości. 

Pojęcia „zgromadzenia”, „krajobrazu” i „imprezy publicznej” można rozpatrywać w powołaniu na ustawy, które te pojęcia definiują. I tak np. zgromadzenie to zgrupowanie co najmniej 15 osób zwołane w określonym celu. Krajobraz to po prostu fragment przestrzeni, (niekoniecznie przedstawiający naturę). Z kolei impreza publiczna to powszechnie dostępne wydarzenie. Definicje są, ale nie zawsze będą one prowadziły do prawidłowych wniosków w kontekście wykorzystania wizerunku na gruncie prawa autorskiego. Niech za przykład posłuży definicja zgromadzenia, która zakłada zgrupowanie w określonym celu. Wyklucza to np. grupę gapiów przy akcji ratowniczej, a przecież w kontekście wykorzystania wizerunku taka grupa ludzi, może z powodzeniem stanowić zgromadzenie i jeśli poszczególne wizerunki nie wyróżniają się, to można by było bronić argumentu, że zgoda na ich wykorzystanie nie była konieczna. 

UMOWA O WYKORZYSTANIE WIZERUNKU

Umowa o wykorzystanie wizerunku może zakładać odpłatność lub też może nastąpić bez wynagrodzenia lub w zamian za inne – niepieniężne świadczenie. 

Przykładowe zapisy mogą wyglądać następująco: 

Udzielenie zgody na wykorzystanie wizerunku nie wymaga zawierania umowy. Jak już wspomniano, nie wymaga nawet formy pisemnej, choć w celach dowodowych taka jest najbardziej oczywista. 

Sama zgoda na wykorzystanie wizerunku może również zostać udzielona np. w takiej formie 

ZGODA NA PUBLIKACJĘ WIZERUNKU

Wyrażam zgodę na zamieszczenie przez ______________ (nazwa, adres) mojego wizerunku utrwalonego podczas ________ w dniu _________, którego byłem/am uczestnikiem, na stronie ______________ w celu ____________ .

Zostałem/am poinformowany/a, że udzielona przeze mnie zgoda jest dobrowolna i przysługuje mi prawo do jej cofnięcia.

PODSUMOWANIE 

1. 1. 1. 1. Wizerunek to jedno z dóbr osobistych przysługujących człowiekowi, a jego ochrona zapewniona jest przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych (art. 81) oraz przez kodeks cywilny (art. 23). 
      1. 1. Przy wykorzystaniu wizerunku stosujmy zasadę empatii: wyobraźmy sobie, że to nasz wizerunek miałby zostać wykorzystany w określonym celu, na który nie godzimy się.
      1. 1. Zgoda na wykorzystanie wizerunku nie musi mieć formy pisemnej, ale przyjęcie tej formy jest zalecane dla celów dowodowych.
      1. 1. Umowa o wykorzystanie wizerunku może łączyć się z zapłatą wynagrodzenia ale może nastąpić również nieodpłatnie a także w zamian innego świadczenia niepieniężnego. Umowa powinna przybrać formę pisemną. 
      1. 1. Najważniejszą kwestią w udzieleniu zgody na rozpowszechnienie wizerunku jest określenie zakresu tego wykorzystania (gdzie, kiedy, przez kogo i w jaki sposób zostanie wizerunek wykorzystany). 
      1. 1. Nie wymaga zezwolenia rozpowszechnienie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych oraz osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
      1. 1. Jeśli osoba portretowana otrzymała wynagrodzenie za pozowanie, domniemuje się, że udzieliła ona zgody na rozpowszechnienie wizerunku. 
      1. Dopuszczalne są zapisy określające konsekwencje odwołania zgody na rozpowszechnienie wizerunku.

Przy opracowywaniu wpisu korzystałam z wyroków sądów powszechnych, których sygnatury znajdują się w przypisach, a także z komentarza do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych pod red. D. Flisaka str. 1139 -1152, wydawnictwo Wolters Kluwer SA.